Sacra et serenissima regia maiestas et domine, domine clementissime!

Post humilem servitutis meae in serenissimae maiestatis vestrae gratiam et clementiam commendationem. Ab vigesima die Novembris serenissima regina Hungariae vehementi studio conabatur, ut sacrae maiestatis vestrae tabellarius ad maiestatem vestram serenissimam cum litteris celeri itinere proficisceretur, forte existimans, quod cum meo servitori antea magnificus dominus Leonardus von Fels, supremus serenissimi regis Romanorum capitaneus salvum conductum dare noluerit, tabellario maiestatis regiae vestrae serenissimae illud non fuisset negaturus. Sed secus contingit atque sua reginalis maiestas futurum sperabat, cum dictus dominus exercitus capitaneus interea, dum castrum Vischegrad expugnabat, nulli ad vestram serenissimam maiestatem tutum transitum dare voluerit. Eo expugnato cum denuo maiestatis vestrae serenissimae tabellario pro salvo conductu mitterent, illud se cuique alteri, quam mihi ipsi omnino daturum negavit. Si vero post discessum meum aliquos serenissimae maiestatis vestrae tabellarios in sua ditione compererit, eos eousque apud se detenturos, quoad rex Romanorum eum edocuerit, quid illi cum eis sit faciendum. Permolestum fuit serenissimae reginali maiestati, reginae Hungariae, quod cum tam pro sua reginali maiestate, quam pro serenissimi regis Romanorum commodo priore quoque tempore quae hic aguntur cum reginali maiestate, maiestatem vestram serenissimam scire expediret, ultro citroque tabellariorum mittendorum ab rege Romanorum, vel eius potius capitaneo iter includatur. Cum igitur nemini praeter mihi et meo comitatui salvus conductus ab capitaneo concederetur et omnis mora esset longa et periculosa, dum litterae reginalis maiestatis ad maiestatem vestram serenissimam perferuntur, coacta fuit reginalis maiestas consilium suum mutare atque me, servitorem suum, quem aliquantisper adhuc apud se voluit detinere, me ab se dimittere. Pernecessarium etiam maiestati reginali videbatur, ut oratorem suum ad serenissimum regem Romanorum mitteret, ut et maiestatis vestrae serenissimae mandata referret et voluntatem, maiestatisque serenissimae suae animi propensionem apud regem Romanorum testatam faceret atque insuper, ut consilium regis Romanorum nomine maiestatis suae reginalis requireret, quo mandatis maiestatis vestrae serenissimae et voluntati ac desiderio suo satisfacere possit, cum in potestate maiestatis suae nihil sit positum, omnia arbitrio procerum reguntur et administrantur. Volebat igitur maiestas sua vel dominum Benedictum Bayoni, vel dominum Porambski, suum secretarium ad regem Romanorum mittere, sed praemonita a domino Baioni, ne quemque suorum mittat, si enim domini, quod secus fieri non posset, edocerentur maiestatem suam sine scitu vel illis scientibus oratorem ad regem Romanorum mittere, et contra reginalem maiestatem domini commoverentur, et per eos nusquam ei tutus transitus pateretur. Sic cum reginalis [maiestas] ex parte domini Ferdinandi mittendorum ad maiestatem vestram serenissimam tabellarium nullum habeat favorem ad regem Ferdinandum propter suspicionem suorum, non posset quemquam secure dimittere. Me sub eo praetextu, quod sua reginalis maiestas me ad maiestatem vestram expedierit, ad regem Romanorum proficisci iussit, subdubitans, ne rex Romanorum sinistre interpretetur, quod post meum ad serenissimam suam maiestatem adventum neque per suum oratorem, neque per litteras regi Romanorum notum fecerit. Quod sit maiestatis vestrae serenissimae mandatum et quae illius erga regiam Romanorum maiestatem animi, voluntatisque propensio, cum primum inde fuero expeditus, cum responso ad serenissimam reginam Hungariae mittam. Deinde ad serenissimam vestram maiestatem celerrimo itinere accelerabo. Castrum Vischegrad ab Germanis militibus fortiter expugnabatur, tamen non vi, sed ex pacto militum in potestatem regis Ferdinandi devenit. Nunc apud castrum Thata exercitum suum collocarunt fortiter et illud expugnaturi, si, uti sperant, feliciter successerit, ad oppugnationem castrorum Tvrek Balent, Papa et Gestesch ituri. Nostri interim expectant praesidia Turcarum. Cum his me commendo gratiae et clementiae maiestatis vestrae serenissimae, quam Deus omnipotens cum omni prosperitate ad multos annos conservet incolumem. Datum Strigoniae, quarto Novembris, 1540.

Maiestatis vestrae serenissimae humillimus, obedientissimusque servus

Andreas Czarnkowski

(b)

Illustrissime domine, domine nobis observandissime!

Nostrorum humilimam commendationem. Statum omnium rerum nostrarum frequentissimis litteris nostris illustrissimae dominationi vestrae declaravimus et ex Transilvania, cum in illo regno fuissemus, duos homines ad illustrissimam dominationem vestram misimus per Transalpinam, qui an fuerunt per vaywodam illum retenti, vel ne, ignoramus, quoniam hactenus ad nos non redierunt. Neque ullum responsum ab illustrissima dominatione vestra habuimus. Postea quoque, cum Budam venissemus, de omnibus negotiis ad illustrissimam dominationem vestram scripsimus. Nunc vero res nostrae se ita habent, quod Germani cum exercitu advenerunt et iam quartus agitur dies, quo arcem Vyschechrad cum bombardis et bellicis instrumentis, quae a Buda quatuor miliaribus solum abest, oppugnant. Eam si capere poterint, quod Deus avertat, Budam obsidere volunt. Budae autem est praesens serenissima domina regina, coniunx domini nostri clementissimi defuncti cum infante filio suo, et nos quoque cum eius maiestate adsumus. Sed resistere tam forti adversario absque auxilio potentissimae caesareae maiestatis non possumus. Cum autem et regnum Hungariae, regina et infans filius, ac nos omnes sumus constituti sub protectione et deffensione gratiosa excelsae portae imperatoriae, merito ad illam pro implorando auxilio accuramus, in qua omnem spem nostram et fiduciam collocavimus. Quamobrem dominationem vestram illustrissimam rogamus, velit apud felicissimam caesaream maiestatem agere, quo reginali maiestati cum filio suo in hoc discrimine positae succurratur et auxilium feratur contra adversarios nostros, qui propter eam summam gratiam, qua invictissima caesarea maiestas hoc regnum et reliquias serenissimi condam domini Joannis regis Hungariae dignata est, sui quoque inimici et hostes sunt, utque ad illam omni aevo commemorandam beneficentiam, qua serenissimum condam dominum Joannem regem complexus est, hoc quoque cumuli suae immensae gratiae adiiciat. Nos autem pro debita fidelitate nostra, proque fide per excellentissimam et clementissimam caesaream maiestatem summam gratiam iam inde ab initio regiminis fere condam domini Joannis regis Hungariae, domini nostri clementissimi et deinde toties confirmatam, datam et praestitam hostes nostros hic operiemur ac fortunae aleam tamdiu experiemur, quoad caesareae maiestatis protectio nobis auxilium feret, infinitaque gratia sua in hostes nostros effectum sortietur. Pro quo quidem auxilio ferendo illustrissimam dominationem vestram magnopere rogamus, ne serenissima regina et eius filius, qui ambo orphani sub tutella imperatoria degunt, periclitentur. Quoad personam nostram attinet, non tantopere laboramus. Nam nos parati sumus hanc vitam nostram pro benignitate et beneficentia invictissimae caesareae maiestatis, si modo eius maiestatis bona voluntas et gratia erit, paucis reliquis, qui defuncti domini nostri cum morte commutare [...]

(c)

Fidelium servitiorum nostrorum in gratiam maiestatis vestrae commendationem. 20. Octobris conveneram magnificum dominum Emericum Balascha et caeteros, mentemque maiestatis vestrae serenissimae ei retuli. Ipse autem respondit se fide esse obligatum serenissimo domino Ferdinando Romanorum, etc. regi. 22 die Junii in castris novis Balwamos, ubi audivi magnificum dominum Stephanum Maylath unacum Francisco Kyeredi et Nicolao Thelegdi esse, sequenti die habita paenes ab illis assecuratione nunciata, maiestati vestrae ex ordine recensui. Qui habitis inter se trium dierum consiliis, rursum me ad castrum novum remiserunt, ut sequenti die rursum illos convenirem, ad quos ea die accessi ad possessionem Memelthy, sed antequam ad meam legationem respondissent, hortati sunt, ut inter ipsos et castrenses aliquam concordiam componerem. Nam vellent castellum ibi aedificare et illos novicastrenses occludere. Inter quos satis egi, sed sine ulla utilitate. Nam Maylath praebet, ut cum castellanis castrorum Czicho, Kykyelow, Dewa et utriusque Baluanios pacem firmam tenere vellet ita, ut isti quoque castrenses nemini impedirent, nulli quoque auxilio deberent esse, Franciscus autem Horwath et Paulus Bank novicastrenses optabant, ut castella sub castris maiestatis vestrae Gewergen et Verecz aedifficata demolirentur, aut si demoliri nollent, extunc medietas pertinentiarum dictorum castrorum partim ipsis castris, partim vero castellis cederet. Interim donec a maiestate vestra aliam informationem habere possemus, sed dominus Maylath simpliciter voluit consentire domino Francisco Keredi. Volebam castrum Veecz reddere iuxta mandatum maistetatis vestrae, sed iurare noluit, in summa isti sunt fideles maiestatis vestrae, sed solo verbo. Tandem fecerunt mihi relationem per omnia deformem et inconsonam commendationi ipsorum, hic, apud istos praeter verba, qui nunc quoque fidelia servitia commendant, nihil video. Rogabam nomine maiestatis vestrae fodinas salinas remitti, responderunt: si sine scitu et deliberatione regnicolarum mittere non posse. In quibus singulis computatis salis cisi et parati in valore septuaginta quinque millium florenorum reperti sunt, et ita sine ullo respectu servitores eorum expendunt, ut centum sales denariis quinquaginta emere possem, dissipant, dispergunt tanquam non eorum propria, prout ego ex relatione domini Maylath intelligere possum, quam relationem tunc maiestati vestrae referram, quando Deo dante personaliter ad maiestatem vestram ire potuero. Neque maiestati vestrae, neque serenissimo domino Romanorum, etc. regi regnum Transilvaniae dare vult, si per bona media a vestris maiestatibus pro se retinere poterit. Dominus Emericus Balascha est bene contentus de conditionibus et articulis per maiestatem vestram propositis in facti castri Almas accepta paucis adiectis. Nunc ibo ad comitia Saxonum ad secundam Novembris in Likierdio indicta, ex quorum numero mentem omnium Colosuariensium sinceram esse intelligo. De solutione autem taxae Sancti Martini se litteras serenissimae regiae maiestatis, domini nostri clementissimi quietos excusant. Experiare et alias civitates, nihilque praetermittere volo, quae ad commodum maiestatis vestrae serenissimae esse videbo, quamvis dominus Nicolaus Thelegdi et Franciscus Kyeredy persuaserunt domino Maylath, ne ulterius in hoc regno maiestatis vestrae hincinde in negotiis eiusdem peragendum ire deberem, sed me committo domino Deo et hanc istam causam maiestatis vestrae in singularem protectionem omnipotentis Dei commendo, et his peractis quamprimum ad maiestatem vestram, ubicunque inveniri potuero, ibo. Ex religatione Maylaydy Volfalgus Germay rediit a Ferdinando, qui ei et domino Balaschi gratiam serenissimi regis Ferdinandi retulit, comisitque rex Ferdinandus istis duobus castris Gyewergyen et Dewa simul et cum officiolatu waywodatus perpetue usque ad mortem eorum. Castra autem Czycho et Kykyelow iure haereditario si pro regni conservatione aliis dare non debebit, seu autem ut in summa quadraginta millium florenorum ab illis redimat. Nunc Maylath Thomam Nadasdy et Sigismundum Balascha, oratores regis Ferdinandi ad hoc regnum plena authoritate missos rogat, ut velint instare apud serenissimum dominum Romanorum, etc. regem, ne in fidelitate ipsius dubitet, paratus est castrum Fogaras in manus regis Romanorum, etc. dare pro maiori securitate, hac conditione, ut alibi aequivalentia bona cum castro illi det, sed in hoc negotio nullus hactenus finis. Tota nobilitas est pro maiestate vestra, sed sunt per istos capitaneos oppressi, nihil audent facere, sed saltem attemptare, sed si viderent gentes maiestatis vestrae tanto numero esse, cum quibus tuto insurgere possent, ne horam quidem expectarent. Nunc per Maylath sunt ita oppressi, prout serenissimus dominus noster olim illis praedixerat, de quibus verbis nunc optime recordantur. Igitur si maiestas vestra cum serenissimo domino Romanorum, etc. rege concordari non poterit bonis et iustis mediis et bonis conditionibus, necesse est huc gentes mittere, quia sine gentibus neque congregationem facere, neque subsidium pecuniarum regnicolae praestare audebunt. Castra maiestatis vestrae Gyewergyen, Elwecz in periculo sunt. Si autem serenissimus dominus Romanorum, etc. rex expensas suas nunc factas a vestra maiestate repetere voluerit, in fortem illarum expensarum det maiestas vestra bona Francisci Kyendy, Martini Gyerendy et castrum Gyewergyen, quae vigore tredecim articulorum concordiae inter serenissimos reges firmati iure hereditario maiestatem vestram concernunt.

(d) Traductio praecepti invictissimi sultan Suleyman Seiach

dominibus baronibus regni Hungariae

Excellentibus dominis nationis Messiae Jesu et magnis nobilibus generationis Jesuatorum regni Hungariae, domino Ban castelli de Themisswar et inferioris territorii capitaneo, domino Petro Petrowicz et domino capiti thesaurario, necnon domino episcopo castelli de Varad atque domino Ban Thurekbalenth, quibus omnipotens Deus ostendat veram viam. Per praesens nostrum sigillum imperiale postquam vobis appresentatum fuerit, vobis innotescat, quatenus in praesentiarum ad meam excelsam et sublimem portam cum pohilocazi viro vestro dederitis litteras vestras, quibus significatis regem Joannem mortem obiisse, verum quod existens in vita, condidit testamentum, ut regalitas Stephano filio suo concederetur. Sicque supplicatum extitit, quod a sublimi porta mea talis concederetur gratia. Necnon de negotiis Maylath et Glati Marin, et de partibus regis Ferdinandi acta, gestaque sua significastis atque vos ipsos fideliter fore constantes in salvatione et conservatione regni, atque hoc circa ea omnia, quae in commissis homini vestro ad pedes altitudinis meae imperialis maiestatis missa, abunde declarata fuere. Quocirca ex superius gratiis divinae providentiae regnum Hungariae ense meo fulmineo acquisivi, estque territorium et dominium meum ac rex Joannes erat servus meus, verum quia erga sublimem portam meam maximam ostendit fidelitatem, hac de causa eidem infinitae gratiae concessae fuere. Itaque si ipse defunctus est, filius quoque eius est filius servi mei, servusque meus existit, similiter caeteri vos omnes estis mei fidelissimi servi, idque totum, quod excelsae meae maiestati refferendum mandastis, optime percepi. Sed quoniam regni negotium et eius effectus una est et eadem causa, et in praesentiarum is, quem misistis, tantummodo est relator mandatorum vestrorum, utque provideatur tali negotio, huiusmodi vir minus est sufficiens. Est igitur necesse, ut sit idonea et practica persona rerum regni illius, quo pacto verboque suo queat fides exhiberi atque sit sufficiens respondendum, proponendumque. Quamobrem expedit unum ex vestris sufficientibus et praestantibus dominis ad meam sublimem portam accedere, quo possit haberi colloquium, secumque agi circa indigentia regni atque prospicere, quae ad eius propositum facient. Iamque auditum est cancellarium oratorem vestrum destinatum iter arripuisse ad has oras venturum. Quapropter praecipio, ut vos quoque hac de causa omnes unanimes et concordes consilium habeatis, decernatisque destinare quemquam ex sufficientibus dominis regni Hungariae, veluti quis par Monacho, sive Petro Petrowicz, vel inter vos omnes aliquem eligere, qui aptior visus fuerit et in quem magis confidatis, quique habeat summam experientiam rerum et negotiorum regni et sit unus ex sufficientibus dominis atque persona idonea. Talem ergo destinabitis ad sublimem portam maiestatis meae, ut cum huc apparuerit, secum haberi possit colloquium, agi et convenienti nostro providendi rebus regno spectantibus. Atque in hoc casu nullo pacto vel modo percipiatis umbram aliquam vel in mentibus vestris generetur ulla suspiratio. Nam omnes vos estis mei fidelissimi servi et excelsa porta mea cuilibet patet, nemini prohibetur accessus, neminique fit recedendi difficultas, immo fidelibus servis meis gratiae imperiales semper promptissime adsunt, et quicunque adveniet, tutus adveniet sub vigore huius salvi conductus. Illicoque habita ratione negotiorum, itidem cum salvo conductu atque cum mea excelsa licentia ad oras illas reverti valebit atque hoc firmissime pro certo teneatis. Item si forte acciderit, quod rex Ferdinandus aliquam molestiam regno inferre vellet vel violentiam in personas cuiuspiam vestrum, mox nobis significabitis et monebitis vaywodam Bogdanyae, similiter vaywodam Valachiae, ipsis in mandatum est, ut promptissimi adsint ad ferendum subsidium et favorem, et ad vobis succurrendum. Sicque vobis notum sit exhibendam optimam et integram fidem huic meo excelso imperiali sigillo. Datum in meis Kalendis Lunae de Gumanskel Evel, anno 946. In honorata sede Constantinopolis.

(e)

Serenissima regina domina, et domina mihi colendissima!

Salutem et servitii mei commendationem fidelem. Clareat vestrae genti dominus, ut cum magna multitudine bellis parati et prompti sumus, istis diebus venire in auxilium filii regiae maiestatis vestrae, cui servitia mea commendo, etsi Deus omnipotens sanitatem meam prolongaverit, pluris servitiis servio, quam hucusque regiae maiestati. Tandem ipsis inimicis arcem tribuere ne sinatis, quousque nos perveneritis. Tandem Deus omnipotens constituet simul cum nato in bona valetudine ac prosperitate maiestatem vestram. Ex Ezek, M-o D-o XL-mo.

Magnificus dominus Mehandbech hic, in Ezek est cum magno exercitu, cum quibus istis diebus in auxilium maiestatis vestrae veniemus.

a consiliariis Hungariae

Serenissime princeps et domine, domine nobis gratiosissime!

Fidelis servitutis nostrae in gratiam maiestatis oblationem. Meminimus postquam foelicis memoriae maiestas domini nostri divina sic exigente ordinatione e vivis sublata est, nos ex Transiluania ad maiestatem vestram scripsisse et animi nostri deliberatam sententiam plane detexisse, ut Deo optimo favente nepotem maiestatis vestrae in regem nostrum constituere adniteremur atque dominos et fratres nostros ad excelsam portam potentissimae caesareae maiestatis ideo delegissemus, quod maiestas caesarea ipsum defunctae maiestatis domini nostri filium regi declararet, eamque ob rem maiestatem vestram requisiveramus, ut et maiestas vestra pro nostro desyderio apud caesaream maiestatem misso oratore suas partes interponere dignaretur. Ad haec maiestas vestra per litteras gratam nobis fecerat relationem, per alteras deinde litteras ex Challia maiestati vestrae significaveramus regem Romanorum adversus serenissimam filiam, nepotemque maiestatis vestrae et Budam, pariterque contra nos vires suas demissurum, quodque nos res et bona nostra aleae fortunae exponere, immo etiam capitis discrimen subire non recusaremus, dummodo maiestas vestra nos consilio et auxilio iuvaret. Hoc nostrum institutum maiestas vestra probaverat ac insuper cohortata fuerat, ut in eo constanter perseveraremus. Interea vires regis Romanorum descenderunt ac imprimis in Vyschegrad impegerunt, castrumque inferius, quod nos Aquarum dicimus, expugnaverunt, inde Vaciam, sic demum in obsidionem Budae advenerunt. Dum autem haec aguntur, rex Romanorum legaverat ad maiestatem reginalem dominam nostram clementissimam reverendissimum archiepiscopum Strigoniensem et spectabilem ac magnificum Nicolaum comitem a Salem, Leonardum liberum baronem in Fels capitaneum, Petrumque Pereni, per quos maiestatem reginalem rogabat et admonebat, ut praeter dilationem e Buda excederet, locumque residentiae suae sive Posonium, sive Tyrnaviam mallet, eligeret, amplius ex statis regni proventibus eius maiestati certa et annualis pensio XXV millium florenorum offerebatur. Nos vero perpendentes, quae desolationes, quantaeque ruinae regno huic nisi mature provisum fuisset, imminerent, maiestati reginali, dominae nostrae clementissimae supplicaveramus, ut considerata regni futura calamitate contractibus per piae memoriae coniugem suum, maiestatem videlicet domini nostri cum imperatore Carolo, regeque Romanorum stabilitis stare et acquiescere dignaretur. Maiestas reginalis praecibus nostris haud gravatim adnuit. Illi vero nihil minus, quam eam conditionem admissuri responderunt sibi impossibile videri adeo repente ea omnia, quae in contractibus specificata extant, praestari et proinde (acrius enim urgentes instabant) nisi oblata conditio acceptaretur, aliis modis se progressuros. Rebus sic transactis coepimus animo maiorum nostrorum acta revolvere, occurebantque aliquot regni huius reginae summo cum dedecore et ignominiose e regno eiectae adeo, ut earum nonnullae miseram postea transegerint vitam, ne itaque (quod et imposterum Deus benignus procul avertere dignetur) serenissima filia, neposque maiestatis vestrae in similem miseriam et ignominiam devenirent, maluimus externa quaeque experiri, quam conditionem propositam admittere. Eamque ob rem Buda obsessa erat, adversarii vero videntes Dei clementissimi misericordiam nobiscum esse, non oppugnata Buda, ad obsidendum superius castrum Vischegrad secesserunt, quod nunc per proditionem obsessorum traditum ceperunt. Caeterum dum nos talia meditamur, dumque a maiestate vestra consilii et auxilii opem speramus, interim litterae maiestatis vestrae ad maiestatem reginalem, dominam nostram clementissimam supervenere. Consuluit maiestas vestra, quandoquidem maiestas reginalis a nobis rem celavit, ut ipsa reginalis maiestas Buda Germanis relicta, se Trynchinium conferat. Quod quidem maiestatis vestrae consilium, ut verum fateamur, nobis summopere displicavit, perinde enim est istud ac si maiestas vestra nos dedita opera in manus hostiles daret, quum nos, sicut praemissimus, apud caesaream maiestatem missis dominis et fratribus nostris propterea laboraverimus, ut nepos maiestatis vestrae in regni huius regimen eligeretur. Id quod Deo favente obtinuimus, quemadmodum maiestas vestra ex litteris dominorum oratorum ad nos datis, quas in specie praesentibus adiunximus, apertius cognoscet. Caesarea maiestas cum nunc, tum antea per crebras litteras suas nobis commisit firmissime, ne alienigenam in regem nostrum eligamus, sed nostratem, hoc est Hungarum. Illius vero mandatis, cum post Deum immortalem in eius manu sumus, universaeque regni huius finitimae munitiones et fluminum vada in illius sint potestate, reluctari nequaquam possumus. Cumprimum enim illi libuerit, liber et illaesus ingressus in regnum nostrum ei patet atque idcirco eatenus hic nobis permanere licet, quatenus ille volet. Si igitur ea maiestatis vestrae constans erit sententia, ut maiestas reginalis simul cum eius filio hinc transmigret, maiestas vestra etiam atque etiam viderit, quam id consulte fiat. Si enim maiestas reginalis abierit et Buda tradatur Germanis, Thurca illico concordiam cum adversariis initam protendet, omneque regnum statim depopulabitur et desolatum reddet ac nos in nihilum rediget. Quod ne eveniat, pro debito officii nostri cogemus nos haec, si ita fient, ad felicem caesareae maiestatis portam quamprimum denunctiare, unde ne forte, quod Deus avertat, etiam maiestatis vestrae regno aliquod detrimentum immineret. Tametsi tamen abest, ut nos vel maiestati vestrae, vel ulli Christianorum aliquam incommodandi ausam et occasionem praebere velimus, utpote omnium bonorum iactura et vitae nostrae dispendio Christianae reipublicae perpetuo studio obsequi enitamur. Quoniam vero sic fatis volentibus rerum nostrarum status eo devenit, ut sine externis praesidiis, sive illa Christiana, sive Thurcica sint, constare nequeat, oportet rebus nostris prospicere. Cum autem ut sumus revera, ita pro veris Christianis haberi exoptemus, vehementius cuperemus Christianis maiestatis vestrae auxiliis, quam Thurcicis istis fulciri. Quapropter maiestati vestrae uti domino nostro gratiosissimo obnixe supplicamus, dignetur tam salubre consilium inire, maiestatique reginali, dominae nostrae clementissimae eiusmodi consultationem porrigere, quae sit in maiestatis vestrae serenissimae filiae, nepotisque, nostri ac regni huius salutem et conservationem, si quidem nos etiam inpraesentiarum tam consilium, quam auxilium a sola maiestate vestra speramus et expectamus, praecamur Deum optimum maximum, ut maiestatem vestram felicissimam atque incolumem conservare dignetur. Datum Budae, 27. die mensis Novembris, anno Domini Millesimo quingentesimo quadragesimo.

Maiestatis vestrae addictissimi fideles

Petrus Petrovitth comes Themessiensis, partiumque inferiorum capitaneus

Valentinus Therek de Ennyng, comes Simigiensis et

partium circa Danubium capitaneus

Frater Georgius episcopus Varadiensis ac thesaurarius

Ceterique domini consiliarii

Ferdinando regi

Serenissime, etc.

Declararunt nobis homines quidam nostri Cracovienses, liberi et successores nobilium Margaretae Crupkyn et Margaretae Sebarti, filiarum egregii ac spectabilis olim viri Johannis Tvrzonis de Bethlermanlwa serenissimum olim principem et dominum Ludovicum Hungariae et Bohemiae regem, nepotem nostrum desyderatissimum sibi certis nominibus grandem peccuniam debuisse atque eam paulo, antequam rebus humanis miserabili fato sublatus esset, ex camera salinaria regni Hungariae repetendam iudicasse additis solennibus obligationibus, quibus vestra quoque simul ac ad regni Hungariae gubernacula accessit, per novam confirmationem ad quindecim annos valituram plus roboris adiecit. Sed cum isto temporis intervallo arderet bello Hungaria, non solum nihil debitae peccuniae numeratum, sed neque libertatem factam fuisse iuxta pacta et conventa salinaria hypotheca utendi. Quare submisse nobis supplicarunt, quandoquidem vestra maiestas nova nunc pacta, novasque conditiones cum Turzonibus et Fucaris, inter quos communis tum erat negotiatio, initura est, ut se adiutos commendatione nostra vellemus, quo possent tandem aliquando ad debitam sibi peccuniam pervenire. Nos aequitate petitionis perspecta cum illis negare non possimus, maiestatem vestram diligenter petimus, ut pro ea, quam obtinet, apud omnes iustitiae et aequitatis laude, proque arctissima necessitudine, quae illi nobiscum intercedit, prospicere dignetur hominibus hisce nostris, ut pro sua portione huius inveterati debiti diu expectatam solutionem commoda aliqua ratione assequi possint. Quod maiestatem vestram facturam confidimus, quae proculdubio commissura non est, ut quam spem et fiduciam homines ii nostri in commendatione nostra collocarunt, ea frustrentur. Nos vero pari officiorum genere libenter id maiestati vestrae sumus pensaturi, quam diu incolumem et foelicem esse cupimus ac mutuo illius fraterno amori nos diligenter commendamus. Datum Vilnae, X-a die mensis Decembris, anno Domini Millesimo quingentesimo quadragesimo, regni vero nostri tricesimo quarto.

Ferdinandus Divina favente clementia Romanorum rex semper augustus ac Germaniae, Bohemiae, Hungariae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae, etc. rex, infans Hispaniarum, archidux Austriae, dux Burgundiae, etc. marchio Moraviae, etc. comes Tyrolis, etc. serenissimo principi, domino Sigismundo regi Poloniae, etc. fratri et affini nostro charissimo salutem et mutui fraterni amoris nostri confirmum incrementum.

Serenissime princeps, frater et affinis noster charissime!

Paulo ante adventum venerabilis Andreae Czarnkowski scolastici Cracoviensis, secretarii et oratoris serenitatis vestrae, quem propterea, quod serenitas vestra aliquot ante diebus se ad nos oratorem mittere scripserat, qui de iis, quae praesentem regni Hungariae statum postularent, nobiscum tractaturus esset, magno desiderio expectaveramus, accidit, ut et serenissima princeps, domina Isabella regina Hungariae, etc. vidua, serenitatis vestrae filia ac soror et affinis nostra charissima venerabilem Thomam custodem Albensem ad nos mitteret, a quo cum serenissimae reginae ipsis verbis intellexissemus se quidem expectasse nuntium a serenissimis parentibus suis, sine quorum scitu, arbitrio et consilio nihil agendum existimaret, quippe cum ratio ipsa dictaret, pietas et iustitia ita, ut faceret, hortarentur, sed cum is nuncius nondum coram ea comparuisset, ipsam invitam tandem absque parentum suorum voluntate nobis respondere coactam esse. Admodum sane laetati sumus eius responsum, quod quidem crebris antea litteris, nuntiisque sollicitaveramus cum serenitatis vestrae legatione per omnia consentire. Nam quemadmodum ipsa se pactis, conditionibus et articulis inter caesaream et catholicam maiestatem, nos, serenissimumque dominum maritum suum fide et iuramento firmatis stare velle declaravit, obtestando scilicet nos per omnia nobis charissima, ut illam in ipsis pactis et conditionibus iam dictis tenere et conservare vellemus, ita serenitas quoque vestra nobis per dictum oratorem suum pro amore suo erga nos summo plane, proque singulari prudentia sua nuntiat se, tametsi filiae et nepotis sui fortunis prospectum esse cuperet, non hoc tamen agere, ut nepos suus regnet, sed ut regnum Hungariae tranquillum sit et ne in potestatem Turcarum perveniat. Proinde cum serenitatis vestrae de conservando Hungariae regno prior, de ornando vero nepote cura sit posterior, nobis libenter utique concedere, ut in Hungaria regnemus, cum nemo sit mortalium, quem regnare malit serenitas vestra in eo regno, quam nos et tantum abesse, ut nos in eo impedire velit, ut nos pro virili sua adiutos cupiat, salvis tamen iis, quae dotis, quaeque contradotis nomine filiae serenitatis vestrae partim data, partim promissa sint et quae filio illius, utpote nepoti serenitatis vestrae ex pactis et conditionibus praestare debeant. Horum autem verborum serenitatis vestrae etsi copiosam in responso nostro oratori suo nuper dato mentionem fecerimus, quod ad se iam nunc perlatum esse speramus, tamen cum nobis grata et iucunda sint, vel quia cum responso, postulatisque filiae suae valde conveniant, ut quae sine strepitu armorum, sineque damno et calamitate reipublicae Christianae negotium transigi posse, neque ius nostrum ut armis prosequamur, necesse fore, nobis significare non dubitaverat, vel quia serenitatem vestram ut sapientissimum et integerrimum principem praeterquam, quod mutuae coniunctioni, necessitudinique nostrae multum tribuit iuris etiam iuri rationem aequissimam habere, nihilque privatis affectibus dare velle aperte demonstrare videntur. Ea sane etiam nunc repetenda hisce litteris nostris putavimus, praesertim cum in iis actionum nostrarum de rebus Hungaricis fundamenta valde nos ponere posse videamus. Quare cum nihil neque prius, neque antiquius haberemus communi regni nostri Hungariae salute, nostrumque ius, actualemque eiusdem regni nostri possessionem longe magis pacifica via, quam armorum strepitu nancisci quaereremus, perlibenter equidem (serenissima regina Isabella ita praesertim a nobis efflagitante, significanteque fratrem Georgium et alios fide, iureque iurando ipsae reginae adstrictos esse adeo, ut ab ipsius voluntate nusquam essent discessuri) consensimus et admisimus, ut per commissarios utrinque constitutos de negotio secundum initos pacis, concordiaeque tractatus honeste, amicabiliterque componendo tractaretur. At vero cuiusmodi exitum tractatio illa non sine ingenti autoritatis, existimationisque nostrae ludibrio habuerit, serenitatem vestram ex proximo responso, quod oratori suo litteris consignatum unacum tractationis commentariis dedimus, satis abunde iam percepisse putamus. Nos quidem nihil minus tum futurum fuisse existimaveramus, quod ut in ea re, spe, expectationeque nostra tantopere frustraremur cum propter supradictas causas, tum vel maxime, quod serenitatis vestrae orator eius verbis retulerat. Nos a serenissima regina Isabella, serenitatis vestrae filia ea omnia facile consequuturos esse, quae per legatum nostrum ab ipsa postulassemus, ut quae penitus in officio, potestateque parentis sui sit futura, suamque voluntatem ad illius mentem aggregatura. Postulavimus autem nihil aliud magis ab ea, quam ut pacis tractatibus staret, quo ad integram regni possessionem in vim multiplicium et irrefragibilium iurium nostrorum pervenire possumus, sed quam indigne, immeritoque earum conditionum, quas tum obtulimus, aequitas plus quam honestissima contempta et repulsa, et quam iniqua contra et impossibilia, immo plane deridicula a nobis petita fuerint adeo, ut facile depraehendi ex his potuerit non tam syncere, quam subdole nobiscum agi. Perlongum esset hic recensere, neque etiam opus esse censemus, cum ea quoque in responso nostro non leviter attigerimus. His itaque praetermissis, de iis solummodo rebus in praesentiarum dicere statuimus, quas nobis dictus serenitatis vestrae orator ex Hungaria a serenissima regina, serenitatis vestrae filia reversus attulit. Etenim cum is ante suam in Hungariam habitionem se a serenitate vestra in mandatis habere declarasset, proficiendi scilicet in dictum regnum nostrum Hungariae non solum consolandae reginae causa, sed etiam dissidentes inter se procerum eiusdem regni Hungariae animos serenitatis vestrae authoritate in corcordiam reducendi, facile permisimus eum Budam descendere et quoniam in bona adhuc spe eramus, fore nimirum, ut is simulatque eo pervenisset, interposita serenitatis vestrae authoritate operae pretium aliquod apud serenissimam reginam Isabellam, illiusque consiliarios insigniter faceret, non attenta indignitate contumeliaque, quae nobis in proxima tractatione accidit, ut magis, magisque liqueret nos esse ad pacem, quam ad iuris nostri causam armis persequendam multo proniores, ipsum oratorem cohortandum et requirendum duximus, ut non minus serenitatis vestrae nomine, quam per se omnibus modis ipsi reginae persuadere contenderet, ut re ipsa iam tandem declararet se alienam esse a fratris Georgii, eiusque complicum consiliis adversum nos hactenus agitatis, ipsiusque pestiferos, totique reipublicae, nedum regno isti perniciosos, pacisque tractatibus ex omni parte adversantes et praeiudiciales conatus vere improbare, detestarique. Id quod recte, commodeque fieri posset, si palam, testatumque publice faceret, quicquid contra nos dictus frater Georgius faceret et machinaretur in praeiudicium iurium scilicet nostrorum, quo minus Budam, caeterisque locis in vim pacis tractatuum consequi possemus, id omne absque consensu suo, eaque dolente et repugnante fieri, quippe quae tractatibus pacis ut debet, stare, nostrisque oblationibus obtemperare per omnia vellet atque cuperet. Quod cum ita a nobis praefato oratori serenitatis vestrae apud reginam ipsam diligenter agendum iniunctum esset, cavendum etiam putavimus, ut ne interim, dum ipse tractaret cum regina, nosque certum sciremus, an nostris adhuc oblationibus acquiescere, vestraeque serenitatis voluntati moremgerere vellet, nec ne, aliqua ei ab exercitu nostro iniuria inferretur, quare tum in serenitatis vestrae gratiam et favorem, tum etiam pro filiae suae, nepotulique securatite non solum Budam oppugnari interdiximus, sed ipsam quoque obsidionem paulo post solui, indeque exercitum nostrum selectissimum quidem illum castra movere, alioque transferri iussimus, sperantes utique saepe dicti oratoris opera, studio, consilio, suasoque plane futurum, maxime vero proposita ab eo reginae ipsi serenitatis vestrae, patris nempe sui sententia, consilio, voluntateque cum votis, desiderioque nostro nulla ex parte, quemadmodum nobis idem orator confirmavit, dissidente, ut ipsa serenissima regina, serenitatis vestrae filia ad aequa conditiones iuxta honestissimam, paternamque prorsus oblationem nostram, necnon secundum initos cum serenissimo conthorale quondam suo concordiae tractatus condescendens, nobis civitatem et arcem Budensem ad manus nostras quocumque modo dari adhuc curaret, praesertim cum fratrem Georgium, illiusque complices, simul et officiales omnes illi iuratos, necnon cives tam Budenses, quam Pesthenses in Buda constitutos se et in potestate reginae et quodcumque ipsa illis iuberet, id eos subire paratos esse confessos constaret. Sed cum multi dies praeteriissent, rediens idem orator ad nos de serenissimae reginae Isabellae animo, voluntateque erga nos multa nobis grata, de illius vero consiliario, fratre Georgio, eiusque sociis plurima flagitiorum plena attulit. Nam reginam ipsam per omnia serenitatis vestrae voluntati, mandatisque obtemperari statuisse, tractatibus pacis stare velle, desyderio nostro circa ea satisfacere optare, sed cum sui iuris hoc tempore esse nequeat, quippe cum consiliarii sui non quae ipsa velit, sed quae illis videantur, faciant. Rogare nos, ut se oppressam et quasi in captivitate retentam consilio, auxilioque nostro iuvemus, ex illius verbis longo et diserto sermone narravit. Fratrem vero Georgium adeo insanabilem, imperiosumque esse retulit, ut vel reginam ipsam duriter tractare, omniaque ad stabilienda perniciose tyrannidis suae iacta iam pridem fundamenta immaniter agere non abstineat. Equidem quae de regina orator ipse in executionem illius dixit, in bonam partem accipere et interpretari, nobisque pro animi nostri facilitate, mutuoque inter nos sanguinis, affinitatisque nexu persuadere sustinuimus, sic sentire scilicet eam itaque esse, prout idem orator de ea nobis illius nomine explicavit, licet interim nobis cogitantibus multis causis occurrerent nos in suspicionem (ut libere et ingenue fateamur) trahentes, quod illa, quae ab ipsius consiliariis hucusque contra nos acta sunt, vix sine praescitu, consensu, nutuque et voluntate sua agi potuerint vel quia consiliarios suos ei iuratos esse sciremus, vel quia ipsa antea deliberationem suam ad serenitatis vestrae solummodo responsum, voluntatemque reiecisse nos haud lateret, quo nimirum habito statim id, quod serenitas vestra iussisset, suasissetque se facturam ostenderit, vel quia exploratum habere videmur eandem tum, cum certi oratores in filioli sui favorem ad Turcarum caesarem emandati fuere, credititias ad ipsum Turcam dare litteras non dubitasse, vel quia verisimile sit suarum rerum summam non penes unum atque alterum adeo in universum stare, quin alios ad se acciere potuisset, qui fortasse cum rectius et melius fratre Georgio sensissent, tum opera, consilioque suo illi reginae praesto esse, eamque apud plebem iuvare ac fratris denique Georgii consiliis graviter sententia sua obsistere voluissent et quivissent, vel quia paucis ante diebus cognoverimus ipsam in Transilvaniam Emericum Bebek et Nicolaum Thomary cum mandatis, litterisque suis tentandi, sollicitandique regnicolarum animos causa, ut sub fidem scilicet, imperiumque illius veniant, ablegasse. Id quod omne maxime nos perturbare debet. Sed harum rerum omnium culpam magis certe fratri Georgio, quam serenitatis vestrae filiae, quantumvis eam a noxa penitus liberare non possimus, adscribimus, cuius simul et sociorum suorum furorem, duritiemque merito execrari et detestari debemus, iureque cogimur. Quo enim magis communi istius regni saluti, securitatique consultum cupimus, illudque ad desyderatam tot annis unionem, concordiamque, ut inde scilicet tanto et facilius conservari et a Turcarum iniuriis liberari possit, laboramus, eo magis nos in hac re a tam paucis hominibus privata quadam regnandi cupiditate accensis impediri angimur, indignamurque. Quod si serenitas vestra eorum cogitatus, conatusque recte expendat, cumque consiliis, factisque nostris, quae obscura esse non possint, quaeque toti orbi Christiano uti salutaria probatum iri confidimus, diligentius conferat, fore profecto nihil dubitamus, quin non solum causae nostrae aequitati, quae sibi pro tot arctissimarum necessitudinum inter nos vinculis communis esse debet, magis, magisque favere incipiet, verum etiam nos, quo regno nostro primo quoque tempore potiamur, omni auxilio, opeque adiuvari oportere statuet, siquidem nos tranquillitatem, incolumitatemque regni isti totis viribus parare contendimus, illi publicam quietam perturbare summopere nituntur. Nos ne in manus perpetui Christiani nominis hostis regnum ipsum (quod veluti praecipuum quoddam reipublicae Christianae propugnaculum semper habitum fuit) perveniat, quam maximam possumus operam, studiumque adhibere, laboramus. Illi ut nos a legittima regni possessione arceant, spretis foederibus a Turcarum tyranno, communi nempe hoste auxilium petere non erubescunt. Nos per unanimem concordiam, consociatasque omnium regnicolarum voluntates pristino nitore restituere et ex imminentibus calamitatibus eripere nitimur, illi privatis cupidibus saevientes, dominandique libidine inflammati vel obcaecati protius regni statum non tam confundere, quam novis rursus et inexplicabilibus aerumnis, periculisque obruere et ad extremam quasi ruinam pertrahere student. Et ut nos vires, potentiamque nostram contra Turcarum rabiem pro conservando, deffendendoque regno conferre statuimus, ita illi regnum, patriam nimirum suam depilare, necnon Turcarum faucibus dilaniandam obiicere parant, ut ad aliquod saltem tempus non tam regnare, quam imperioso dominandi fastu in miseros et afflictos regnicolas intollerabilem tyrannidem suam exercere possint, tantisper scilicet, donec Christiani sanguinis sitientissimus hostis, quem de subiugando Hungariae regno omnes vias, modosque astute, callideque quaerere certum est, de insperato nactus occasionem sibi comodam illos penitus omnes veluti rapacissimus lupus devoret. Ad id vero tam immane facimus prohibendum non nos tantum, sed omnes etiam alios principes, qui rempublicam modo religionemque nostram salvam volunt, cupiuntque sua studia, suasque opes certatim conferre debere, quis non videt, aut quis animadvertit vel sola amissa Buda, aut quoquo modo in potestatem Turcarum redacta quanta clades, quanta pernicies, quantus denique malorum pelagus inde non solum nostris, vestraeque serenitatis regnis et provinciis, sed universae etiam Christianitati timendus et expectandus sit. Nobis autem haec ipsa pericula altiore cogitatione ad animi nostri iudicium revocantibus etiam atque etiam providendum, inque eam curam toto pectore incumbendum esse existimamus, ut ne Budam perire, Turcarumque tyrannide occupari sinamus. Quamobrem si ii nostri conatus omnes ad procurandam solidam pacem et quietem in regno isto nostro pertinent, si ius nostrum cum publica tranquillitate, regnique conservatione et provinciarum nostrarum bono securo, securitateque obtinere idcirco semper desyderavimus, ut unitum et suis coniunctum viribus eo magis a Turcarum insultu tutari deinde queat. Si haec mens et voluntas nostra semper, perpetuoque fuit regnum illud nostrum afflictum atque lacerum ad synceram concordiam reducendi, inque pristinum statum vindicandi, si pacis foedera, conditionesque quoad eius fieri potest, quantumque licet, observare cupimus, si patrimonium restituere, aliaque praestare et adimplere, quae iuxta tenorem tractatus pacis nobis adimplenda et exequenda incumbunt, ne nunc quidem recusamus, licet quo minus id integre praestare possimus, eius rei culpa non nobis, sed serenissimo quondam regi Joanni imputari debeat, quippe qui neque caesareae maiestatis, neque nostris quamlibet crebris, urgentissimisque adminitionibus unquam, cum viveret, ad promulgandam pacem persuaderi potuerit. Denique si seditiosorum solummodo hominum pestiferos conatus, quibus se nobis, iurique nostro opponunt, infringere pergimus, unde sane accidit, ut quae inde sequi et ad executionem deduci debuerant, maxime vero patrimonii redemptio neglecta et praetermissa eiusdem culpa fuerit. Non autem in humiles saevire, aut cruentum in ipso regno bellum excitare cogitamus, confidere certe debemus haec studia, consilia, propositaque nostra tantum abesse, ut repraehensura sit serenitas vestra, ut illis etiam favorem, patrociumque ipsius polliceamur. Quare serenitatem vestram quanto maximo possumus studio, hortamur et rogamus pro singulari prudentia sua, ut quanto magis videt et intuetur, in quod discrimen regnum istud Hungariae per factiosorum et seditiosorum hominum pervicaciam, malignitatemque adductum sit, tanto equidem vehementius ac celerius adnitatur veri fratris et affinis officium nobis in hac causa nostra praestare, easque vias et rationes pro sapientia, authoritateque sua tum apud serenissimam filiam suam, tum illius consiliarios, caeterosque adversarios nostros inire studeat, quibus ad pacificam iam tandem regni nostri possessionem pervenire possimus. Debuisset equidem serenitas vestra statim ab initio partes suas interposuisse et cum nunc eadem ex praesenti rerum Hungaricarum statu probe animadvertere possit, inter quos, qualique in periculo serenitatis vestrae filia, neposque versentur, nempe inter eos, qui omnem salutis sui spem in Turcarum auxiliis positam habent, tanto magis incitari debet serenitas vestra ad capienda nimirum consilia ea, quae ad regni Hungariae salutem, totiusque reipublicae Christianae quietem faciant, quaeque filiae et nepotulo suo certam securitatem afferre queant. Admoneat serenitas vestra filiam suam (id quod etiam atque etiam petimus), ut bene animadvertat, ne incerta pro certis eligat, neve sese quorundam improbitate, qui magis privatam, quam ipsius ac filii sui, publicamve utilitatem quaerunt atque adeo per sceleratam audaciam, ambitionem, avaritiamque suam regnum ipsum in diram servitutem coniicere duntaxat, ut ipsi aliquandiu dominentur, Turcarumque tyrannidi prodere constituerunt, adminus tuta consilia transversum rapi permittat, neve aliqua forsan regnandi cupiditate eorundem impiis et exitiosis persuasionibus correpta de filiolo suo sub falso quasi imperio inibi retinendo cogitet, in quo toto, quod dicitur, coelo erratura sit. Nam ut concedamus Turcam absque dubio admissurum (cuiusmodi nunc fratrem Georgium ab ipso Turca obtenta esse iactitare inaudivimus), ut puerulus ille in eo statu, in quo pater illius fuit, in ipso regno permaneat, tamen quid fallacibus eius promissionibus in hac re tribui, confidique possit ac debeat, tum vetera multorum regnorum, quae callidis artibus, insidiosaque fraude sua occupata pedetentim destruxit et extinxit, exempla, tum Christianae provinciae perquam plurimae aut illi subiectae, aut deditae, aut eius fidem sequutae nihil, nisi foedum se pati servitium et intollerabilis iuga servitutis sufferre cogi lamentantes, tum vel recentis illius ad Transylvanos Turcicae legationis series abunde docere potest. Si quidem sub iis fictis, subdolisque pollicitationibus Christianos homines illicere consuevit, ut se ipsius potestati tributi nomine subiiciant ac fortunas, resque suas salvas, tutasque habituros sperent, cum tamen eos haud diutius ea spe falsa, inanique frui permittat, quam donec oportunitatem pro desiderio suo nactus illos ex improviso, nihilque tale opinantes opprimere, excindere ac funditus extirpare se posse videat. Nullis enim legibus, nullis rationibus, nullis foederibus, quantumvis sancte stipulatis, nulla denique fide adeo teneri, obstringique potest, quin semper ansam, occasionemque quaerat ad excidium Christianorum anhaelandi, suisque provinciis finitima ac vicina quaeque loca devastandi et in potestatem suam incessanter redigendi. Nam nihil magis, quam Christianorum sanguinem sitit, magisque nihil, quam vastitatem Christianorum regionum nobilitatis extinctionem desyderat. Quae cum ita sint, perquam Transilvaniense negotium luce clarius cuivis cernere liceat, quomodo atrocissimus ille tyrannus per partes ac veluti per tetrarchas ad tempus aliquod dividere ac pro arbitrio suo officiales hincinde in eo collocare proposuerit, non alia sane de causa, quam ut cum illud quasi per membra dissectum facilius occupari posse sciat, per quamcumque occasionem sibi oportunam et idoneam, totum tandem regnum pedibus suis subiiciat, cumque ex litteris per Turcam in Transilvaniam transmissis, multisque aliis indiciis perspicuum et compertum sit, tanto odio, extremaque invidia serenissimum quondam Joannem regem apud Turcarum tyrannum laborasse, ut etiam dum viveret, eum de regni statu expellere atque adeo de medio tollere, sedemque regiam occupare in animo habuerit, prout alterum illud adhuc cordi habet, multo magis profecto timendum erit, ne Turca etiam si nunc vel quia hoc tempore venire non potest, vel quod alio bello implicitus est, dicti regis Joannis filiolum in tam tenera aetate sua in regno tanquam patris successorem sub aliquo gubernatore conservare velle fingat ad primam tum occasionem, cum sibi commodum et oportunum visum fuerit, formidabili potentia, crudelitateque irrumpens, de repente eiecto filiolo illo, suisque omnibus non solum sedem regiam, sed et totum regnum obruat, unde quanta per communem totius Christianitatis calamitatem ignominiae nota, opprobriisque per totum orbem Christianum circumvolitaturis, serenitatis vestrae, eiusque familiae decus, dignitatemque regina ipsa ex eiuscemodi inconsulto dominandi affectu post occupatam nimirum a Turca Budam non tam aspersura, quam offuscatura sit et quantum subinde discrimen, periculumque non nostra solum regna, provinciaeque, verum etiam eiusdem serenitatis vestrae universa ditio, dominiumque illico sensura essent, serenitas vestra ut pro sapientia sua optime coniicere potest, ita etiam diligenter consyderare et praecavere debet.

Porro eiusmodi super iis, quae serenitatis vestrae orator serenissimae reginae Isabellae verbis nobis significavit, responsum dederimus, qualemque in his et aliis rebus cum eodem serenitatis vestrae oratore sermonem habuerimus, ipse quidem serenitati vestrae abunde explicare poterit. Quod reliquum est serenitatem vestram scire volumus nos super tractatibus pacis cum serenissima regina Isabella, serenitatis vestrae filia convenire etiamnunc non abhorrere, dummodo nobis in manus nostras Buda simul cum arce incontinenti detur. Si vero serenissima regina ad petitionis nostrae honestatem accedere noluerit, nosque si regni nostri possessionem acquirere cupiamus mediantibus armis eam consequi oportebit, in eo sane casu identidem serenitati vestrae plane et aperte contestatum hic facimus nos pacis tractatibus stare nullo pacto obligari aut teneri velle, nec causam adeo fore, cur ad ea, quae serenitatis vestrae filiam et nepotulum suum concernunt, observanda, praestandaque adstricti esse debeamus aut velimus. Non enim alia de causa, rationeve, quam propter Budam et alias coronae arces ad manus nostras consignandas eliberandi patrimonii obligatio facta est, tum omnis vero culpa non nobis, sed iis imputari debebit, qui hactenus impedimenti fuerint et sunt, quominus eiusdem regni nostri possessionem pacifice et sine armorum strepitu assequimur. Quocirca si ita mediante in ius nostrum persequi omnino necesse sit, serenitatem vestram pro certo credere volumus nos, adiuvante imprimis causae nostrae aequitatem Deo optimo maximo, deinde cum auxilio sacrae caesareae et catholicae maiestatis, fratris et domini nostri charissimi, necnon regnorum et provinciarum nostrarum viribus et subsidiis coeptam expeditionem nostram non solum non relinquere, sed pro toto posse nostro tum adversus rebelles, factiososque et obstinatos homines istos vel reprimendos, vel ad nostri obedientiam quocumque modo compellendos tum pro adipiscenda regni nostri possessione penitus continuare, nullisque ea in re vel sumptibus, vel laboribus parcere, quoad regiam sedem, reliquaque coronae nostrae loca consequamur. Serenitatem vestram foelicissime valere optamus. Datum in nostra Civitate Nova Austriae, die XII. mensis Decembris, anno Domini M-o D. XL. regnorum nostrorum Romani X. aliorum vero XV.

Ferdinandus

Byenger

vicecancellarius

(a) Exemplum litterarum imperatoris Turcarum

ad regnicolas Transsylvaniae

Honoratus Zolthan Zulman significo vobis omnibus dominis pauperibus inhabitatoribus regni Transylvaniensis. Scitis, quod Joannes rex fuit mancipium meum, tam regnum Hungariae, quam regnum Transylvaniense lucratus fui framea mea, quod ad manus mancipii mei Joannis regis, quod sit excellentiae meae fidelis et ut omnes teneat in lege eorum veteri. Intellexi tamen, quod mecum infideliter ageret et quod vos, dominos et pauperes non lege veteri tenuit. Propterea si etiam rex Joannes mortuus non fuisset, etiam brevi tempore eum requisivissem ac perdidissem tanquam infidele mancipium meum. Et vos, domini et pauperes omnes estis mancipia. Nunc autem Joannes rex mortuus est, qui fuit mancipium meum. Propterea excellentia mea illud regnum dat in manus Maylad waywodae propterea, quod ipsum iustum et idoneum ad id intellexi. Propterea credidi eum, dedique cum omni potestate et proventu ita, ut gubernet regnum, sicut Joannes rex gubernavit et quod teneat vos in lege veteri, quam habuistis antea. Si qui fuerint, qui eum non audierint, ille non obtemperabit mandatis excellentiae meae. Ideo ego commisi waywodis Transalpiensi ac Moldawiensi et sachiachis nostris omnibus in transitu Danubii existentibus, quod insurgant contra illos, qui non audierint Maylad waywodam et faciant ea quaecumque Maylad waywoda dixerit et illi expectent a nobis ignem et gladium ac depraedationem. Sed quicumque audient Maylad waywodam et obtemperabunt mandatis meis, iuro illis ad Deum vivum, ad animam avi et abavi et ad animam patris excellentiae meae et ad animam et ad frameam excellentiae meae, ad panem et sal et filios excellentiae meae et post mortem meam sint blasphemati successores nostri, qui hanc meam promissionem violaverint. Et quando mittetis nunctios vestros ad foelicem portam meam, excellentia mea dabit vobis litteras meas promissionales. Et ea, quae Sinan chaws dixerit, credatis et Deus vos laetificet.

(b) Imperator Turcarum regi Stephano totius ambitus Hungariae

Visis litteris istis notum sit nos intellexisse, quod hostes sub Budam venissent et vellent capere ac pro se ipsis obtinere, domini vero Hungari noluerunt contra illos hostes stare, sed silentio exceperunt eum nonnulli dominorum adhaeserunt, auxiliumque ipsis praestiterunt, quemadmodum nobis relatum est. Regnum Hungariae ex Dei clementia nostrae caesareae maiestatis est et domini barones eiusdem regni potiores servitores nostri sunt. Itaque misimus pro defensione illarum partium aliquos sancziakos cum nonnullis millibus hominum terra et per Danubium. Vobis quoque igitur universis dominis regni Hungariae mandamus, ut quotquot estis, insimul conveniatis et unanimiter cum satziacis ac copiis nostris hostes ab arcibus repellatis, plebem in regno vestro communi consilio hosti premere aut affligere non sinatis, alienigenam quempiam in regnum nullum asciscatis, sed illud regnum sicuti hactenus, ita deinceps vosmet ipsi soli possideatis et omni conatu vestro in unanimitatem deveniatis et regno potiamini. Nam nobis ingens cura est de defensione et vestra permansione, vosque visa hac nostra clementia, sitis unius animi et concordes, ut regnum manuteneatis sicut decet et convenit. Nam si domini Hungari huius voluntatis et praesentibus mandatis nostris hac vice obedientes non erunt aut satis non facient, sed hosti adhaerebunt, nunquam erit posthac apud maiestatem nostram gratiae ullus locus, nosque cum omni exercitu nostro ad illas partes movebimus, cuius magnitudine terra premetur ac caelum conturbabit. In illos, qui mandata nostra praesentia obaudiunt, adeo graviter animadvertemus, ut in exemplum aliis perpetuo fient. Vos autem, domini Hungari, admoneatis et hortemini alios dominos regni Hungariae, ne aequitatem et fidelitatem erga nos manu proiiciant, sed sint synceri et fideles et animo, et ore erga maiestatem nostram. Qui si fient, nos quemadmodum hactenus ex Dei benignitate eos omni gratia prosequimur. Adrinopoli, in mense Saaban, anno 947.

(c) Interpretatio litterarum caesareae maiestatis per Marconem allatarum

feria quinta ante nativitatem Domini 1540.

Dominis regni Hungariae, Petro Petrovicz comiti Themessiensi et fratri Georgio thesaurario. Manifestum sit vobis, qualiter miseratis ad foelicem portam maiestatis nostrae per Marconem vestras litteras Ferdinandum regem Germanum velle cum equitibus et peditibus ac bombardis ad expugnandas arces Budam venire et nunc Strigonium itinere a Buda unius diei appulisse; Maylatum et Balassa woyewodas cum tota eorum ditione ad Ferdinandum defecisse, in quos ut animadvertant, mandavimus, a maiestate autem nostra imploratis auxilium. Dei voluntate regnum Hungariae est gladio nostro acquisitum, quod nos ex eadem voluntate Dei filio serenissimi regis Joannis Stephano contulimus, neque haec in posterum mutabimus, regnicolaeque illius regni tributarii, magnates vero potiores servitores nostri sunt, regnum autem illud incommoditatem aut afflictionem ullam ex nostra voluntate non patietur.

Itaque ex divina voluntate commissum sandziaco Bodoniensi, ut una cum sandziaco Giwna, Sophia, Wize, Ciemen, Kerklize et zpahis earum provinciarum et exercitu ad illas partes et in Transylwaniae regnum cum homine nostro simul eant et in regno, quod nostrum est, maneat salvum, infideles vero puniat. Zandziakiis autem Samandriae Mechmethbegk ex Dei voluntate cum zandiakis Romaniae, Constantini, Craszewczi, Prisnimi, Wucziteron et Boznensis sanzakii exercitu terra aliquot millibus hominum, per Danubium autem classe aliquot centum navium numero quo citius fieri potest, ad vos acceleret et in auxilium citissime veniat.

Vobisque mandamus, quemadmodum sandziak nostro Samandriae et reliquis aliis officialibus mandavimus, ut omnibus nationibus contra hostes sitis, neque sinatis in illo regno arci cuipiam vel regnicolis periculum evenire atque huic mandato nostro omni conatu satisfacere debeatis.

Ferdinandi orator Woiewodicz ad nos venerat, cui toto eo tempore responsum non est datum. Si Ferdinandus a suo coepto non destiterit, nos in persona nostra cum exercitu Natoliae, Romaniae ac foelicis portae nostrae et janzeris nostris prodibimus, quas copias coelum et terra non leviter sustinet. Et ex Dei voluntate expeditionem nostram contra eum futuro vere movebimus, quo tempore si Deus nos adiuvabit, non solum varias, sed laetas et cupitas mutationes in hostes videbitis.

Vos interim ut de omnibus novis rebus, minimis ac maximis frequentissime et citissime nos certiores efficiatis, mandamus. Datum Constantinopoli, anno 947. mense Rechep.

Serenissima princeps, filia nostra charissima!

Ex litteris maiestatis vestrae ingentem animo dolorem accepimus. Videmus enim eam isthic quasi obsidione quadam cinctam magno in periculo versari, ex quo cum liberari illam cuperemus, authores fuimus maiestati vestrae, ut se Trencinium reciperet. Quod nostrum consilium non satis probari consiliariis, quos habet isthic maiestas vestra, ex iis rationibus perspicimus, quas attulerunt, quamobrem isthic potius durare, quam proficisci aliquo maiestatem vestram opporteat. Quos nos quidem optimo animo facere omnia pesuasum habemus, neque contemnendae nobis rationes eorum videntur. Sed cum ex nobis progenita sit maiestas vestra, nemo potest amantius illi aut fidelius consilium dare, quam parens filiae amantissimus. Longius prospiciunt oculi nostri, qui magis excruciamur animi ex iis incommodis et difficultatibus, in quae maiestas vestra coniecta est. Unde afflictis rebus subsidii aliquid expectatur, inde magis nobis metuimus, quam ab iis, qui hostium loco habentur. Nos et professionis nostrae, et promissorum nostrorum non possumus non esse memores. Quare perstamus in proposito et sententia, ut omnino discedere isthuc et tutiorem aliquem in locum migrare maiestatem vestram velimus. Nusquam autem videtur nobis maiestas vestra tutius posse commigrare, quam Cassoviam, quae cum sit terris nostris vicina, poterit a nobis, si usus sit, celeriter illi consuli. Quamobrem quantum potest, contendat et elaboret maiestas vestra, ut eo pervenire una cum filio, consiliariisque possit. A nobis dabitur opera, ut id bona cum venia serenissimi domini Romanorum regis fieri queat, neve aliquid sit ab exercitu eius maiestati vestrae periculi pertimescendum. Quod si forte, quod non speramus, apud serenissimum dominum Romanorum regem id obtenturi non essemus, tum vero agat cum consiliariis suis maiestas vestra, ut deviis aliquibus itineribus eam Cassoviam cum exercitu deducant. Si vero nollent eam consiliarii isthinc dimittere, tum habita cum serenissimo domino Romanorum rege intelligentia intendat nervos omnes, quo possit, consilio et auxilio illius aut Trencinium, aut Posonium, aut quocumque tandem alio pervenire, modo ut ne in obsidione ista permaneat. Sit enim modo salus maiestatis vestrae in tuto facile nobis cum serenissimo domino Romanorum rege conveniat ita, ut et maiestati vestrae, et filii eius dignitati consulatur iuxta pacta, quae inter serenissimum olim maritum maiestatis vestrae et maiestatem regiam Romanorum intercesserunt. Illud autem curet summo studio, ut et res suas, et thesauros serenissimi olim mariti sui secum exportare possit. Quod si non possit, praestat rerum, quam incolumitatis iacturam facere, modo salva isthinc evadat et incolumis maiestas vestra, rei familiaris incommoda facile sarcientur. Nobis non alia de re, quam de salute maiestatis vestrae vere cura est antiquior. Hoc est consilium, quod in praesentia maiestati vestrae impartimur. Absumus longius, neque citto ad nos quae isthic gesta sunt, perferuntur. Maiestas vestra omnes elabendi vias quaerat atque e re nata consilium capiat, quantum nos amat, tantum sit de eo solicita, ut ex arce Budensi migrare queat. Qua in re utatur maiestas vestra etiam consilio venerabilis Andreae Czarnkowszki scholastici, oratoris et secretarii isthic nostri, cui nos mandata dedimus, ut si est adhuc apud serenissimum dominum Romanorum regem, quibuscumque possit rationibus saluti maiestatis vestrae, dignitatique prospiciant, sin autem alibi est, ut primo quoque tempore ad maiestates eius redeat, neque prius inde discedat, quam iussus per nos fuerit. Ad eum itaque maiestas vestra scribet atque illius opera in iis, quae confici volet, apud serenissimum dominum Romanorum regem utetur. Interea nos hic de alio quopiam deliberabimus, quem si res ita postularet, ad maiestatem vestram mittamus. Scripsimus et ad consiliarios maiestatis vestrae, ut ei auxilio sint, quo possit tutum aliquem in locum isthinc migrare. Earum litterarum exemplum maiestati vestrae mittimus, cuius etiam arbitrio permittimus, velit nec ne litteras illis reddere. Quod si non reddere maiestatis vestrae deliberatum fuerit, mittimus litteras fidei, in quibus nullius certi hominis nomen est perscriptum, eas curabit, per quem volet maiestas vestra reddendas et quae visa fuerint ex re illius per eum, qui reddiderit mandata nostro nomine exponi iubebit. Has autem litteras nostras si ita visum erit maiestati vestrae, legat illis, [quibus] licebit, sed cavebit tamen, ne in manus cuiusque perveniant, sed lectas illico conscindet. Utetur his in rebus iudicio suo ac tutiora, quae fuerint, consilia sequetur. Quam bene valere optamus. Datum Vilnae, XXV. mensis Decembris, anno Domini M-o D-o XL.

Spectabiles et magnifici, ac reverende in Christo pater, sincere nobis dilecti!

Accepimus adventare iam nunctios, qui ad potentissimum Turcarum caesarem missi erant. Quod si paccata omnia attulerunt, gaudemus. Sed nihilo minus animi vehementer discruciamur, quod serenissimam dominam Hungariae reginam, filiam nostram charissimam unacum infante filio, nepote nostro inter armorum strepitus isthic versari intelligimus. Pro paterno amore erga illam nostro non possumus de maiestate illius non esse vehementer non soliciti ac aequm esse existimamus, ut et sexui, et aetati provideatur, ut extra telorum iactum esse queant. Quid enim imbecilli foemine, quid infanti puero cum armis commune? Non dubitamus, quin quae fiunt a sinceritatibus vestris, ea fiant optimis animis. Habemus enim fidem earum ita perspectam, ut in dubium nobis venire neque possit, neque debeat. Sed cum ex nobis prognata sit serenissima filia nostra, nemo maiore de illa, quam nos cura adficitur et solicitudine. Res est soliciti plena timoris amor. Rogamus sinceritates vestras et summo studio hortamur, ut nos cura ista animi nostri levatos ac in unum consilia sua conferant, quo possit serenissima filia nostra una cum infante filio suo, nepote nostro, rebusque et suis, et illius omnibus tutum in locum aliquem commigrare. Tutior autem nostro iudicio non est alius, quam Cassovia, quae cum et ab armorum strepitu remotior et regno nostro vicinior, videtur nobis commodius ibi, quam alibi esse posse. Interea temporis transigetur aliquid cum serenissimo domino Romanorum rege, quod sit e re, dignitateque serenissimae filiae nostrae et infantis filii eius, neque minor ea in re vestrarum sinceritatum ratio habebitur. Quae ut antea erga serenissimum regem suum, ita nunc erga infantem filium eius praestantem fidem suam, studium et observantiam multum probaverunt. Quae si hoc nostrae voluntati dederint, ut cum omni comitatu suo serenissimam filiam nostram Cassoviam deducant, magnam apud nos officio hoc suo gratiam inibunt. Nam ut nihil ei a circumsedentibus periculi impendeat, veremur tamen ne se moerore conficiat, luctuque suo et animi angore morbum sibi aliquem accersat. Quidquid autem ad eam esset (quod absit) incommodi perventurum, quem iustius accusare possemus, quam sinceritates vestras, quae culpa vaccare non possent, si per eas staret, quo minus incolumitati, commoditatique suae serenissima filia nostra consulere posset. Etiam atque etiam hortamur sinceritates vestras, quanti nos faciunt, tantum dent operam, ut inter armorum strepitum serenissima filia nostra ne diutius versetur. Ad favorem nostrum et gratiam sinceritatibus vestris demerendam nihil magis poterit pertinere, quam si primo quoque tempore isthuic eam eduxerint et in locum aliquem tutiorem deduxerint. Quod sinceritatibus vestris curae futurum pro ea fide, studio et observantia, qua sunt erga nos et erga serenissimam filiam nostram ac infantem filium eius, nepotem nostrum firmiter persuasum habemus, ac gratos nos et memores huius sinceritatum vestrarum officii fore pollicemur. Quas bene valere optamus. Datum, ut supra.

Spectabilis et magnifice, syncere nobis dilecte!

Gratulamur sinceritati tuae reditum incolumem a Turcarum caesare, cui si ex animi sententia ceciderunt isthic omnia, gaudemus. Caeterum cum una fuerit ex iis sinceritas tua, qui serenissimam filiam nostram serenissimo olim domino Joanni Hungariae regi in matrimonium dari postularunt et ad serenissimum sponsum maiestatem eius deduxerunt, omniaque nobis fausta ac foelicia praecati ac fidem, studium et observantiam suam erga serenissimam filiam nostram prolixe sunt polliciti, iure hoc ab illa postulare videmur, ut nunc prae caeteris adesse velit serenissimae filiae nostrae, cuius salus ingenti nunc in discrimine versari videtur. Nostrum hoc tempore non aliud est desyderium, quam ut eam extra telorum iactum esse audiamus. Nam dum salus illius ac infantis filii, nepotis nostri charissimi in tuto sit, facilius transigi reliqua poterint. Nunc eam Budae conclusam esse et obsidione premi dolentius ferimus, quam credi possit. Nam ut nihil sit aliunde periculi, tamen ut sunt imbecilles mulieres et infantes pueri timido ingenio, veremur, ne terror iste armorum et sonitus machinarum aenearum aliquod saluti eius discrimen adferat, neve dum se moerore conficit morbum ipsa sibi accersat. Quare quanti nos, quanti serenissimam filiam nostram, quanti nepotem nostrum charissimum facit, tantum contendat et elaboret sinceritas tua, ut serenissimae filiae nostrae una cum infanti filio, nepote nostro rebusque et thesauris eorum Buda exire liceat et Cassoviam proficisci. Id si opera sinceritatis tuae perfectum erit, magnam apud nos gratiam iniverit atque huius illius officii memores olim sumus futuri. Datum, ut supra.

189. 1540. december 26. Vilna. Zsigmond király utasítása a Ferdinándhoz és Izabellához küldött követe, Andrzej Czarnkowski számára.

Andreae Czarnkowsi ad regem Romanorum et

Hungariae reginam oratori regio

Venerabilis, devote, nobis dilecte!

Si est aduc dominatio tua apud serenissimum dominum Romanorum regem, ne se istinc commoveat, sed novam apud illum nostro nomine legationem obeat, cuius instructionem illi mittimus. Si vero alibi est dominatio tua, omni cunctatione semota ad maiestatem eius redeat et haec ipsa, quae mittimus, mandata nostra exponat. Quorum summa haec est, quod petimus, ut per maiestatis eius exercitum serenissimae filiae nostrae Cassoviam proficisci liceat. Si, quod non speramus, obtineri id non posset, legat dominatio tua diligenter exemplum litterarum, quas ad serenissimam filiam nostram mittimus et ad voluntatem nostram in illis perscriptam se se accomodet ac e re nata consilium capiat. Quod quidem cum longius absimus, ita subtiliter a nobis perscribi non potest, cum minimis momentis, in bello praesertim, maximae saepe fiant inclinationes temporum, quae dominationes tuae diligenter erunt observandae. Ac illud imprimis dabit operam, ut quaecumque serenissima filia mandata illi dederit, ea diligenter exhauriat. Omnes autem ingenii, consiliique sui nervos in ea contendat, ut ex ista obsidione serenissimam filiam nostram quacumque ratione liberet. Nam quemadmodum ex litteris ad illam nostris intelliget, haec curarum, votorumque nostrorum summa est, si cum dominatione tua serenissimus Romanorum rex expostulaverit de legato per nos ad Turcam misso, missum esse inficias non ibit, sed illud tamen pernegabit aliquod nos a caesare postulasse contra fidem datam per nos serenissimo domino Romanorum regi. Decretum nobis fuisse mittere nunctium hunc ante mortem etiam serenissimi domini Hungariae regis, idque admonente magnifico palatino Syradiensi, ut quae fuit de finibus controversia, ea dirimeretur. Huius rei causa legatum miseramus, cui et hoc in mandatis dedimus, ut peteret caesarem Turcarum, ne mortuo serenissimo Joanne Hungariae rege Hungariam armis invaderet, neve aliquas in eam incursiones fieri permitteret.

Curabit autem dominatio tua, ut cubicularius hic noster cum litteris nostris ad serenissimam filiam nostram tuto pervenire possit. Quod si difficultas aliqua ea in re fuerit, proferet exempla litterarum, leget maiestati regiae Romanorum, quin et ipsas litteras nostras aperiet, si res ita postulaverit, ut sciant omnes et intelligant nihil nos nisi optima fide agere, neque aliud in pectore clausum, aliud in lingua promptum habere. Non commovebit autem se isthinc dominatio tua nisi data fuerit illi per nos facultas. Quod si vero aut ipse serenissimus dominus Romanorum rex Budam mittere dominationem tuam voluerit aut serenissima filia nostra praesentis illius potestatem sibi fieri postulaverit, tum vero ut Budam proficiscatur dominatio tua, per nos licebit. Si legerit serenissimus dominus Romanorum rex aut exemplum litterarum, aut litteras ipsas, quas ad consiliarios Budenses scripsimus et levius eas, quam res postulare videtur scriptas esse dixerit, tum dominatio tua id eo factum esse respondebit, quod cum et serenissima filia nostra cum infante filio, nepote nostro, et thesauri utriusque omnes in potestate eorum sint, non est visum nobis eos asperius tractare, ne quid serenissimae filiae, nepotique nostro incommodent, quorum nobis pro paterno animo nostro habenda est hoc tempore maxime ratio. Suadebit autem dominatio tua maiestati regiae Romanorum, ut et ipsa omnes vias et rationes quaerat, quo comitate potius et benignitate sibi eos devinciat, quam asperitate aliqua magis etiam alienos reddat. Qua in re si volet maiestas eius dominationis tuae opera uti, non illi negabit. Sed si Budam fuerit hac de re missa, ita demum quod policita fuerit, praestabit. Si serenissimae filiae nostrae negotia bene processerint, tum vero rebus ex sententia confectis poterit dominatio tua consiliariis Budensibus promittere, si velint reconciliari sibi serenissimi domini Romanorum regis gratiam, nos authoritatem ea in re nostram interposituros, quin et ut id faciant, eis si poterit persuadere. Ita tamen aget omnia, ut ne Turcarum caesar contra nos irritetur, quem nos inimicum nobis capere nolimus. Ubicumque autem fuerit serenissimus dominus Romanorum rex, eo proficiscetur sinceritas tua. Cui nunc mittimus quingentos florenos, quod si longius eam profectam intellexerimus, plus etiam illi peccuniae suppeditabimus. Mittit autem serenissima coniunx nostra serenissimae filiae nostrae pharmaca quaedam, quae ut per cubicularium hunc ad maiestatem eius perferri possint, curae erit sinceritatis tuae. Si vero cubiculario nostro Budam aditus non patebit, retinebit apud se dominatio tua pharmaca, dum alia se mittendi opportunitas per nostrum tamen aliquem offerat. Datum Vilnae, XXVI-a Decembris, anno Domini M-o D-o XL.

Ad mandatum regiae maiestatis proprium

190. 1541. január 11. Vilna. Zsigmond király utasítása Ferdinándhoz küldött követe, Andrzej Czarnkowski számára.

Instructio legationis ad serenissimum dominum Romanorum, etc. regem

per Andream Czarnkowski scolasticum Cracoviensem

data anno 1541. die 11. Januarii

Principio legatus noster serenissimum dominum Romanorum regem quam officiosissime verbis nostris salutabit, felicem illi anni huius ingressum, progressumque foeliciorem , exitum foelicissimum, faustaque et fortunata omnia praecabitur, deque nostra erga maiestatem eius egregia voluntate prolixe omnia pollicebitur. Deinde vero in hanc sententiam verba faciet.

Posteaquam quae data mihi erant mandata a serenissima domina Hungariae regina, serenissimae maiestati vestrae exposui statim, ut responsum et literas accepi, ad serenissimum dominum meum maximis itineribus excurri. Legit maiestas eius literas maiestatis vestrae diligenter, ex quibus atque ex sermone meo quae gesta hic essent et quae porro sit voluntas maiestatis vestrae, liquido, dilucideque cognovit. Summa enim eorum, quae scripserat maiestas vestra, quantum ego recordor, haec fuisse videtur, quod serenissima domina Hungariae regina paulo ante, quam ego a serenissimo domino meo huc missus essem, legaverit ad maiestatem vestram venerabilem dominum Thomam custodem Albensem ac eandem per eum voluntatem serenissimae maiestati vestrae detulerit, quae per me postea serenissimi domini mei verbis fuit eidem delata. Nihil enim aliud eam a maiestate vestra postulasse, quam quod ipsum serenissimus quoque dominus meus postulare me iussit, ut quae dotis, quaeque contradotis nomine maiestati illius a serenissimo coniuge olim illius partim data, partim promissa sunt et quae filio illius ex pacto debentur, ea maiestas vestra ita, ut diplomate suo, in quod iuravit quodque appenso signo suo corroboravit, facturam se obligavit, praestare conaretur, caetera omnia maiestas eius vestrae maiestati lubenti atque alacri animo concessuram. Haec et serenissimae dominae Hungariae reginae, et serenissimi domini parentis eius, domini mei clementissimi postulata maiestas vestra non ingrata accedisse, contendisseque eam et elaborasse, ut utrinque ea, quae pacta erant, praestarentur. Sed cum ea peterentur a maiestate vestra, quae praestare nulla ratione posset, conatus omnes in nihilum recidisse atque ex eo deprehendi potuisse non tam syncere, quam subdole cum maiestate vestra actum esse. Ad hanc literarum particulam serenissimus princeps et dominus meus serenissimae maiestati vestrae responderi per me iussit se ita sibi de maiestate vestra persuadere, longe aliam esse illius opinionem de se, quam ut agi aliquid subdole ab eo rege maiestas vestra suspicari possit, cuius integritas et candidus erga omnes ac syncerus animus testatior est orbi universo, quam ut nulla in maiestatem eius tam foeda suspicio cadere possit. Sed et serenissimam filiam suam ita natam, ita educatam esse scit, ut nihil a paterna virtute degeneravit, longeque aliter semper vixerit, quam ut hoc eam tam aspero verbo in literis maiestatis vestrae perstrictam oportuerit. Neque potest adduci serenissima maiestas domini mei de sententia maiestatis vestrae ita scriptum esse, quae proculdubio et sentit melius cum de serenissimo domino meo, tum de serenissima filia eius neque secus, quam sentit. Scribi iubet, quanquam habet alias etiam nonnullas coniecturas serenissimus princeps meus, ex quibus colligit non deesse, qui secus nescio, quid, de illius erga vestram maiestatem animo iudicent. Vident enim, quos mittit ad serenissimam filiam suam cubicularios, eis per praefectos exercituum serenissimae maiestatis vestrae transeundi libere potestatem non dari, quasi vero hostili sit erga maiestatem vestram animo serenissimus princeps meus et non eo, quo semper fuit, benevolentissimo. Itaque priusquam ad reliqua respondeat, rogat serenissimam maiestatem vestram serenissimus princeps meus, si fidem illius erga se, si integritatem, si in servandis promissis veritatem et constantiam perspectam habet et exploratam, ne vel scribendis asperius literis, vel detinendis per exercitus sui praefectos cubiculariis indigna aliqua suspicione maiestas eius perstringi patiatur. Alienum enim hoc foret a mutua coniunctione, quae inter vestram et illius maiestatem arctissima intercedit, neque minus alienum ab omni vita anteacta serenissimi domini mei, cui nulla unquam regna, nullae opes et facultates tanti fuerunt, ut illarum causa de fide alicui semel data, deque constantia sua se dimoveri passus sit, quique eo esse animo nunquam intermisit, ut non modo facultatum, verum etiam vitae suae quam existimationis iacturam facere fuerit semper et sit paratior.

Iam vero quod quaeritur maiestas vestra, cum de compositione, deque pactis ultro citroque praestandis ageretur, alium fuisse, quam sperabat rei exitum ac multum se sua esse expectatione frustratam. Videt quidem serenissimus princeps et dominus meus eas, quae latae sunt per maiestatem vestram conditiones, quae an eiusmodi fuerint, ut eis serenissimam dominam Hungariae reginam acquiescere oportuerit, neutram in partem disputat. Nam quorum oculis ea subiecta fuerunt, quae offerebantur, eorum certius esse potuit iudicium. Serenissimus princeps meus cum longius absit, neque in praesentem rem venerit, statuere non potest, num fuerint conditiones istae serenissimae filiae suae accipendae? Ita sibi pesuadeat serenissima maiestas vestra de serenissimo principe meo, etsi in serenissimam dominam Hungariae reginam, filiam suam charissimam pro animo suo erga illam paternam suavissime est effusus, non minore tamen eum in vestram quoque maiestatem voluntatis suae inclinatione propendere, neque minus illius, quam serenissimae filiae suae causa velle omnia. Sed cum quemadmodum adhuc res acta sit, secum diligentius expendit, aliud perspicere non potest, quam quod quominus facta sit compositio, penes maiestatem maior, quam penes serenissimam filiam suam culpa resideat. Semper ea fuit sententia serenissimi principis mei, ut quieta potius consilia sequeretur, ut ne vi et armis ius suum maiestas vestra prosequeretur, cum praesertim nullam sibi vim, nulla arma opponi videret, liberalitate potius et clementia Hungariae sibi procerum animos conciliaret, quam ut protelaret etiam magis asperitate aliqua, secus facere maiestati vestrae visum est, exercitum in Hungariam immisit, castra prope Budam fecit, terrore armorum domare voluit, quos benignitate flexisset citius. Ita qua ratione maxime sibi profici posse speravit, ea in contrarium cessit. Duriores enim redditi sunt animi eorum et magis ad compositionem difficiles, qui si ab armis maiestas vestra serenissimi domini mei exemplo abstinuisset, minus nunc esset negotii in iis, quae cupit obtinendis. Nunc armorum hoc strepitu nihil effecit aliud maiestas vestra, quam quod in summam omnia difficultatem adduxit, ut non facile ratio inveniri possit, qua explicari possint, quae sunt ita misere tot nodis implicata. Quod si celasset tamen aliquamdiu maiestas vestra eam, quam serenissimi principis mei voluntatem ad eam detuli, facilior fuisset et expeditior rei bene gerendae et ex ea sententia conficiendae ratio nunc, posteaquam pervulgatum est opera maiestatis vestrae serenissimum principem meum nihil in regno Hungariae ambire, si salva sit dos et contrados serenissimae filiae, si nepotulo pacta serventur, eo contentum fore, caetera omnia maiestati vestrae facile concedere. Videt maiestas vestra, quot et quantae sint ex eo difficultates secutae, qui fuerunt alieniore animo a maiestate vestra. Ii quod futurum, serenissimus princeps meus augurabatur simul, ut nihil sibi esse praesidii in maiestate eius constitutum, intellexerunt, quod acceperant pluris illam facere maiestati vestrae amicitiam, quam omnia ea, quae vulgo homines maxime esse expetenda existimant, statim ea, quae minime debebant, consilia ceperunt, eorum fidem atque auxilium implorarunt, socia cum iis arma iunxerunt, quibus minime confisum oporteret. Deinde vero cum viderent serenissimam dominam Hungariae reginam eodem, quo serenissimum parentem illius esse animo, ius illi, potestatemque statuendi quod vellet, ademerunt, sibi usurparunt. Itaque eo nunc rem adductam videmus, ut cum ab ipsa maiestate vestra serenissima domina Hungariae regina consilium sibi dari petiisset, qua ratione sui iurus effici posset, ut ea, quae vellet in gratiam maiestatis vestrae praestandi potestatem haberet, neque consilii, neque auxilii copia ei facta sit. Est nunc, qui volet et de serenissimi principis mei candido et syncero erga maiestatem vestram animo dubitandum esse censeat, cum exitus ipse declararit, quam fideliter, quamque amanter maiestatem vestram de omnibus iis admonuerit, quae nunc ita evenisse oculis suis cernit. Quo magis etiam miratur serenissimus princeps meus, quod eiusmodi maiestas vestra protestationibus utitur, quae abhorrere videntur ab isto tam arcto necessitudinis vinculo, quo serenissimo principi maiestas vestra est copulata. Quid enim praetemissum est aut a serenissimo domino meo, aut a serenissima filia eius, quod ad tuendam et conservandam serenissimae maiestatis vestrae amicitiam pertineret? Num illi voluntas, num studium, num alacritas defuit unquam, aut deest etiamnum ea omnia praestandi, quae ex pacto maiestas vestra postulavit? Quominus autem posset, quod ex animo cupiebat, per quem alium stetit, quod per maiestatem vestram quae armorum, castrorum, exercitus sui terrore in eas, in quibus nunc est, angustias coniecit. Quare desinat maiestas vestra protestationibus uti, sed quemadmodum effecit, ut serenissima domina Hungariae regina minus nunc liberas habeat cogitationum suorum voluntates, ita consilio suo atque auxilio eam adiuvare dignetur, ut sui tandem iuris esse queat. Id, quod ubi fuerit effectum, tum demum si non erit iuxta pacta maiestati vestrae satisfactum, protestationum hoc genere utatur, licebit. Non sola est maiestas vestra, ad quam ea deferuntur, quae suspicioni locum dare queant et serenissimo principi meo sunt, quae suspicionem facare possint cunctatione ista et mora in pactis praestandis, non agi aliud, quam ut si prosperi sint rerum sucessus, praetextus inveniatur aliquis, quo non fiet ea praestari necesse. Sed non ita facile tamen in animum inducit serenissimus princeps meus suspicionibus his credere, quod leges amicitiae in eo violari putat, si temere quis de amico aliquid suspicetur.

Rogat itaque serenissimus princeps meus serenissimam maiestatem vestram, ut quo illum erga se animo esse videt, eodem vicissim erga maiestatem eius esse velit, neque vel ipsa aliquid ex se suspicetur indignum maiestati eius aut filiae eius, vel delationibus aliquorum aures suas accomodet, si qui sint eiusmodi, ut quo sunt inter se animo maiestates vestrae, ferre non possint. Nunquam faciet maiestas domini mei, ut ullam det occasionem disiungendae amicitiae, quae illi cum maiestate vestra vetus intercedit, ut vestra quoque maiestas pari cura et diligentia conservandam eam curet, etiam atque etiam hortatur. Id quod ita demum factum a maiestate vestra existimabit, si protestationum hoc genere deinceps amplius usa non fuerit. Satius multo facturam fuisse censet maiestatem vestram serenissimus princeps meus, si quos praeter omnem necessitatem in alendum exercitum maiestas vestra sumptus facit, ex iis partem aliquam ad conditiones potius, quas obtulit serenissima domina Hungariae regina, adiecisset et concordia facilius coire potuisset, et fuisset id ea coniunctione dignius, quae est inter vestram et serenissimi domini mei maiestatem. Nunc si quas facit impensas maiestas vestra, iis gravari se putat, eandem causam esse existimet serenissimae dominae Hungariae reginae, quae et ipsa contra animi sui sententiam non parvam pecuniam, dum pacta sibi praestari expectat, erogare cogitur, cum tamen ipsa scribendorum militum et exercitus faciendi nullum maiestati vestrae occasionem praebuerit.

Quae quod postulata serenissimo principe meo, ut cohortetur serenissimam filiam suam, ne incerta pro certis eligat, neve filii nomine ad Hungariae regnum adspiret, dedit mihi ad eam hac ipsa de re maiestas eius mandata, etsi non videt, quid necesse sit currentem, quod aiunt, incitare, sed quod persuaderi illi cupit maiestas vestra, ut re ipsa declaret se alienam esse ab eorum, qui Budae sunt regni Hungariae senatorum consiliis, utque ea, quae contra pacta fieri ab illis videntur, se invita et nolente testatum faciat, potuissent haec ita, ut vult maiestas vestra confici, si non utraque a parte sumpta arma essent, nunc quam tutum sit serenissimae reginae eorum animos offendere, in quorum esse potestate videtur, facile pro sua prudentia maiestas vestra perspicere potest. Quamquam minus ab illis serenissimae filiae suae metuit maiestas domini mei, sed potentissimum Turcarum caesarem ne sebi inimucum capiat, id vero non mediocriter pertimescit. Videt omnes Christianos reges et principes cum summo studio sibi conciliatum habere velle, nollet irritatum per se, quem totus formidat orbis. Atque haec est causa, quamobrem animi sui sententiam Budensibus consiliariis minus nunc audet aperte declarare, quod metuit, ne ad caesarem Turcarum ea postea perferrantur, quae et ipsi et regno ipsius fraudem aliquam adferre possint. Caeterum iterum atque iterum hortatur maiestatem vestram et rogat, det operam, ut omni cunctatione semota pactis satisfiat, pertentet iterum animos et serenissimae reginae, et consiliariorum Budensium. Quamque quod ipsam attinet serenissimam reginam, certum est maiestatem eius ad aequas omnes et honestas conditiones descensuram, illorum, ut sibi studia maiestas vestra adiungere queat, in quorum ipsa potestate est, in eo erit illi summo studio elaborandum.

Praeterea renuntiari iussit maiestati vestrae serenissimus princeps meus, quod ita, ut inter maiestatis eius et vestrae maiestatis legatos convenerat in oppido Wschovensi et a vestra, et ab illius maiestate commissarii iudices designati convenerunt, ut controversias, quae inter finitimos erant utriusque maiestatis populos, disceptarent, quarum nonnullas quidem terminarunt, de nonnullis vero ad utramque maiestatem retulerunt. Postulat itaque serenissimus princeps meus, ut rationem aliquam ineat, qua eae quoque controversiae terminari queant, de quibus est ad maiestatem vestram relatum. Nam qua serenissimus princeps meus erga maiestatem vestram est egregia voluntate, eadem vicinos inter se utriusque populos esse cuperet.

Quod si longius esse profectum serenissimum dominum Romanorum regem intellexerit, maiestatem eius non sequetur, sed literas et unam descriptam instructionem absque signo nostro dabit alicui ex maiestatis eius consiliariis, ut curret quam celerrime ad maiestatem eius perferendas. Si non poterit hac ratione, mittet per cubicularium nostrum et quicquid is responsi retulerit, celeriter ad nos remittet. Neque extra ea, quae scripta sunt in instructione, dicere quicquam audebit.

Vilnae, X. Januarii, M-o D-o XL-o primo.